Η διατροφή μας παίζει σημαντικό ρόλο όχι μόνο για την υγεία μας, αλλά και για την βιωσιμότητα του πλανήτη. Οι διατροφικές επιλογές που κάνουμε καθημερινά επηρεάζουν το περιβάλλον μέσα από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, την κατανάλωση νερού και τη χρήση των εδαφικών πόρων.
Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO), περίπου το 25% των συνολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου προέρχεται από το παγκόσμιο σύστημα τροφίμων, ενώ η υπερκατανάλωση πόρων συνδέεται άμεσα με τις τρέχουσες διατροφικές πρακτικές.
Αν επιθυμείς να ζεις με μεγαλύτερη οικολογική συνείδηση, μπορείς να προσαρμόσεις τη διατροφή σου σε πιο βιώσιμες επιλογές, χωρίς να χρειαστεί να κάνεις δραστικές αλλαγές. Ακολουθούν πρακτικές συμβουλές, προσαρμοσμένες στην ελληνική πραγματικότητα, που μπορούν να κάνουν τη διατροφή σου φιλικότερη προς το περιβάλλον.
Τι είναι οι Βιώσιμες δίαιτες;
''Οι βιώσιμες δίαιτες είναι εκείνες οι δίαιτες με χαμηλές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, οι οποίες συμβάλλουν στην ασφάλεια τροφίμων και στη διατροφική επάρκεια, καθώς και σε μια υγιή ζωή για τις τωρινές και τις μελλοντικές γενιές. Οι βιώσιμες δίαιτες προστατεύουν και σέβονται τη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα, είναι πολιτισμικά αποδεκτές, προσβάσιμες, οικονομικά δίκαιες και προσιτές. Ταυτόχρονα, είναι διατροφικά επαρκείς, ασφαλείς και υγιεινές, ενώ βελτιστοποιούν τους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους.'' — FAO, 2010, Βιώσιμες Δίαιτες και Βιοποικιλότητα  |
1. Προτίμησε τοπικά και εποχιακά προϊόντα
Η Ελλάδα είναι ευλογημένη με ένα κλίμα που επιτρέπει την παραγωγή μιας τεράστιας ποικιλίας τροφίμων καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Τα εποχιακά προϊόντα όχι μόνο είναι πιο φρέσκα και νόστιμα, αλλά έχουν και μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, αφού δεν απαιτούν μακρινές μεταφορές ή εντατικές διαδικασίες συντήρησης, μειώνοντας τις εκπομπές CO₂. Επίσης, η παραγωγή τους απαιτεί λιγότερους πόρους, καθώς δεν χρειάζονται θερμοκήπια ή εντατικά συστήματα άρδευσης.
Έρευνες δείχνουν ότι η κατανάλωση τροφίμων που καλλιεργούνται τοπικά μειώνει έως και 20% το αποτύπωμα άνθρακα της διατροφής . [1]
💡Tip: Το καλοκαίρι μπορείς να επιλέξεις ντομάτες, κολοκύθια και αγγούρια από ντόπιους παραγωγούς, ενώ το χειμώνα να προτιμήσεις λάχανα, κουνουπίδια και πορτοκάλια από κοντινές περιοχές. Στήριξε τα τοπικά αγροκτήματα και τις λαϊκές αγορές, όπου οι παραγωγοί προσφέρουν φρέσκα, εποχιακά προϊόντα, μειώνοντας τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της μεταφοράς.
2. Μείωσε την κατανάλωση κρέατος
Η παραγωγή κρέατος έχει μεγάλο περιβαλλοντικό αντίκτυπο, καθώς απαιτεί σημαντική ποσότητα νερού, καυσίμων ζωοτροφών και μεγάλες εκτάσεις γης. Η μείωση της κατανάλωσης κρέατος ή η αντικατάστασή του με φυτικές πρωτεΐνες μπορεί να μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και να συμβάλει σε μια πιο βιώσιμη διατροφή.
Σύμφωνα με στοιχεία του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO), η κτηνοτροφία ευθύνεται για περίπου το 14,5% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
H μετάβαση σε δίαιτες που αποκλείουν τα ζωικά προϊόντα μπορεί να μειώσει σημαντικά τις εκπομπές GHG που σχετίζονται με την παραγωγή τροφίμων στην Ευρώπη κατά σχεδόν 50%[3]
Το να υιοθετούμε μια πιο χορτοφαγική διατροφή δεν σημαίνει απαραίτητα ότι πρέπει να αποκλείσουμε πλήρως τα ζωικά προϊόντα. Αντιθέτως, μπορούμε να διατηρήσουμε μια ισορροπία, μειώνοντας την κατανάλωση κρέατος και ζωικών τροφίμων, ενώ παράλληλα ενσωματώνουμε περισσότερα φυτικά τρόφιμα, διατηρώντας ποικιλία και θρεπτική αξία στη διατροφή μας.
💡Tip: Αντί για κατανάλωση κρέατος σε καθημερινή βάση, δοκίμασε ελληνικές παραδοσιακές συνταγές με όσπρια, όπως ρεβιθάδα, φασολάδα, φακόρυζο ή γίγαντες στο φούρνο, φακές σούπα, ρεβίθια με σπανάκι ή φάβα από Σαντορίνη. Αυτά τα πιάτα είναι εξαιρετικές πηγές φυτικής πρωτεΐνης και έχουν χαμηλότερο περιβαλλοντικό αντίκτυπο συγκριτικά με τα κρεατικά.
Η καλλιέργειά τους εμπλουτίζει το έδαφος με άζωτο, βοηθώντας τη βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους για άλλες καλλιέργειες.
3. Μείωσε τη σπατάλη τροφίμων
Η σπατάλη τροφίμων είναι μια τεράστια περιβαλλοντική και ηθική πρόκληση. Στην Ελλάδα, πολλές φορές αγοράζουμε περισσότερα τρόφιμα απ’ όσα πραγματικά χρειαζόμαστε, με αποτέλεσμα να πετιούνται. Αυτό επιβαρύνει τόσο το περιβάλλον όσο και την οικονομία μας.
Μια έκθεση του ΟΗΕ για το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα διαπιστώνει ότι τα νοικοκυριά σπαταλούν 1 δισεκατομμύριο γεύματα καθημερινά, συμβάλλοντας στην κλιματική αλλαγή και την κρίση πείνας. |
|---|
Το 30% των παραγόμενων τροφίμων παγκοσμίως δεν καταναλώνεται, γεγονός που ισοδυναμεί με 8% των συνολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. [9]
Σύμφωνα με εκθέσεις της Eurostat το 2022, η Ελλάδα κατατάσσεται ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ με τη μεγαλύτερη σπατάλη τροφίμων, με κάθε πολίτη να απορρίπτει περίπου 193 κιλά τροφίμων ετησίως έναντι 132 κιλών ετησίως για κάθε Ευρωπαίο, καθιστώντας την τρίτη χειρότερη χώρα στην Ευρώπη. [10]
Τα υπολείμματα τροφίμων που καταλήγουν σε χωματερές εκπέμπουν μεθάνιο, ένα αέριο του θερμοκηπίου που είναι 28 φορές πιο ισχυρό από το CO2 στην παγίδευση θερμότητας στην ατμόσφαιρα και ευθύνεται για περίπου το 30% της αύξησης στην παγκόσμια θερμοκρασία από τη Βιομηχανική Επανάσταση (EPA, 2024)
💡Tip: Μπορείς να αξιοποιήσεις τις παραδοσιακές συνταγές όπως η ψαρόσουπα ή λαχανόσουπα ή κρεατόσουπα ή μπριάμ που χρησιμοποιούν όλα τα μέρη του φαγητού, ή να δημιουργήσεις σπιτικές μαρμελάδες ή λαχανικά τουρσί για να διατηρήσεις τα εποχιακά προϊόντα περισσότερο καιρό. Προγραμμάτισε τα γεύματα της εβδομάδας ώστε να χρησιμοποιήσεις πλήρως τα υλικά που έχεις αγοράσει.
4. Μείωσε την κατανάλωση πλαστικών
Η χρήση πλαστικών, ειδικά στις συσκευασίες τροφίμων, επιβαρύνει σημαντικά το περιβάλλον λόγω της μεγάλης διάρκειας αποσύνθεσης και των τοξικών επιπτώσεών τους στη θαλάσσια ζωή.
Σύμφωνα με το UN environment programme, σχεδόν το 40% των πλαστικών που παράγονται κάθε χρόνο χρησιμοποιούνται για συσκευασίες, πολλές από τις οποίες προορίζονται για τρόφιμα.
Το βιοδιασπώμενο πλαστικό μπορεί να αποσυντεθεί σε διοξείδιο του άνθρακα (CO2) και νερό (H2O) σε 20–45 ημέρες εάν υπάρχει αρκετή υγρασία, οξυγόνο και κατάλληλος αριθμός μικροοργανισμών, οι οποίοι μπορούν να βρεθούν σε χωματερές ή κοπριά σε σύγκριση με τα συμβατικά πλαστικά το προσδόκιμο ζωής είναι περίπου εκατό έως χιλιάδες χρόνια[4]
💡Tip: Μείωσε την κατανάλωση πλαστικών επιλέγοντας τρόφιμα που είναι συσκευασμένα σε ανακυκλώσιμα υλικά ή φέρνοντας τη δική σου επαναχρησιμοποιούμενη συσκευασία πχ στην λαϊκή αγορά για φρούτα και λαχανικά.
Προτίμησε προϊόντα που πωλούνται χύμα, όπως ρύζι, όσπρια ή ξηρούς καρπούς, και περιόρισε την αγορά προϊόντων σε πλαστικές συσκευασίες.
5. Καλλιέργησε τα δικά σου λαχανικά
Η καλλιέργεια μικρών ποσοτήτων λαχανικών στον κήπο ή στο μπαλκόνι σου μειώνει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που συνδέονται με τη μεταφορά των προϊόντων και σου προσφέρει φρέσκα, υγιεινά τρόφιμα.
Ο Cleveland et. έδειξε ότι οι κήποι είχαν 2 κιλά χαμηλότερες εκπομπές ανά κιλό λαχανικών από τα λαχανικά που αγοράστηκαν. [5]
💡Tip: Ξεκίνησε με βότανα, όπως ρίγανη και δυόσμο, ή με λαχανικά όπως ντομάτες, πιπεριές και κολοκύθια, που καλλιεργούνται εύκολα στην ελληνική ύπαιθρο ή ακόμα και σε γλάστρες.
6. Υποστήριξε τη βιώσιμη αλιεία
Η υπεραλίευση συμβαίνει όταν ψαρεύουμε σε ρυθμούς ταχύτερους από την ικανότητα των ψαριών να αναπαραχθούν. Αυτό οδηγεί στη μείωση πληθυσμών, επηρεάζοντας την ισορροπία των οικοσυστημάτων.  Υποστήριξε τη βιώσιμη αλιεία επιλέγοντας ψάρια που είναι σε αφθονία και αποφεύγοντας είδη που κινδυνεύουν. |
|---|
Τα αποθέματα ψαριών της Μεσογείου υποφέρουν από την υπεραλίευση.
Στη Μεσόγειο Θάλασσα, υπολογίζεται ότι πάνω από το 90% των ιχθυαποθεμάτων υφίσταται υπερεκμετάλλευση. [6]
Έρευνες δείχνουν ότι η βιώσιμη αλιεία μπορεί να οδηγήσει σε μακροπρόθεσμη σταθερότητα των ιχθυαποθεμάτων.
Στοιχεία από περιοχές όπου εφαρμόζεται βιώσιμη διαχείριση και καλύτερη κλιματική αλλαγή δείχνουν ότι οι πληθυσμοί ψαριών έχουν αυξηθεί έως και 60% μέσα σε λίγα χρόνια[6]
💡Tip: Αναζήτησε ψάρια με σήμανση βιώσιμης αλιείας ή αγόρασε μικρά ψάρια όπως γαύρο, σαρδέλες ή μαρίδα, που έχουν χαμηλότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα και είναι πλούσια σε θρεπτικά συστατικά.
Περιόρισε την κατανάλωση μεγάλων ψαριών όπως ο τόνος και ο ξιφίας, που συχνά βρίσκονται ψηλά στην τροφική αλυσίδα και συγκεντρώνουν βαρέα μέταλλα.
Η κατανάλωση τοπικών και εποχιακών ψαριών μειώνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα που σχετίζονται με τη μεταφορά των ψαριών από μακρινές περιοχές. Τα τοπικά ψάρια είναι συνήθως πιο φρέσκα και ενδέχεται να είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στις διατροφικές ανάγκες της περιοχής.
7. Επίλεξε φυτικά γαλακτοκομικά προϊόντα
Το αγελαδινό γάλα έχει ένα σημαντικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα, κυρίως λόγω των υψηλών εκπομπών μεθανίου, ενός ισχυρού αερίου του θερμοκηπίου που παράγεται από τις αγελάδες.
Επιπλέον, η παραγωγή γάλακτος απαιτεί μεγάλες εκτάσεις γης, νερού και ενέργειας, γεγονός που επιβαρύνει ακόμα περισσότερο το αποτύπωμα άνθρακα του προϊόντος.
Αντικαθιστώντας μέρος της κατανάλωσης ζωικού γάλακτος με φυτικά γάλατα μπορείς να μειώσεις το περιβαλλοντικό σου αποτύπωμα.
Σύμφωνα με έρευνα του Michael Clark και συνεργατών το 2022, η παραγωγή ενός λίτρου αγελαδινού γάλακτος οδηγεί σε περίπου 3,7 κιλά ισοδύναμων εκπομπών CO2.
Αντίθετα, τα φυτικά γάλατα όπως αυτά από αμύγδαλα, βρώμη, σόγια ή ρύζι, έχουν πολύ μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Οι Clark et al. αναφέρουν ότι οι εκπομπές κυμαίνονται μεταξύ 0,45 κιλών CO2 (για το γάλα βρώμης) και 1,44 κιλών (για το γάλα ρυζιού) ανά λίτρο. Αυτό καθιστά τα φυτικά γάλατα μια πιο βιώσιμη επιλογή, που συμβάλλει στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της διατροφής. [7]
Το γάλα αμυγδάλου είναι υπεύθυνο για σημαντικά λιγότερες εκπομπές, γης και άνθρακα από το αγελαδινό γάλα, αλλά παραμένει μια τεράστια πίεση για το περιβάλλον λόγω της υψηλής κατανάλωσης νερού. Μελέτες αναφέρουν ότι χρειάζονται 12 λίτρα νερό για να παραχθεί μόνο ένα αμύγδαλο! [13]💡Tip: Δοκίμασε γάλα βρώμης ή σόγιας, το οποίο είναι δημοφιλές στην Ελλάδα και μπορείς να βρεις σε πολλά καταστήματα. Επίσης, μπορείς να φτιάξεις το δικό σου φυτικό γάλα στο σπίτι, μειώνοντας ακόμη περισσότερο τις συσκευασίες και τα απόβλητα.
Τι είναι η Planetary Diet?
Η Planetary Health Diet είναι ένα διατροφικό μοντέλο που σχεδιάστηκε με σκοπό να προωθήσει την υγεία του ανθρώπου και να μειώσει τις επιπτώσεις της διατροφής στο περιβάλλον. Αναπτύχθηκε από την EAT-Lancet Commission, μια διεθνή ομάδα επιστημόνων, και δημοσιεύθηκε το 2019. Το μοντέλο αυτό προσφέρει οδηγίες για μια ισορροπημένη διατροφή που θρέφει τον παγκόσμιο πληθυσμό ενώ παράλληλα προστατεύει τον πλανήτη.
Κύριες Αρχές της Planetary Health Diet
Υψηλή πρόσληψη φυτικών τροφίμων: Στην Planetary Health Diet, η βάση της διατροφής είναι τα φρούτα, τα λαχανικά, τα όσπρια, οι ξηροί καρποί, οι σπόροι και τα δημητριακά ολικής άλεσης. Η διατροφή αυτή επικεντρώνεται σε τρόφιμα πλούσια σε θρεπτικά συστατικά και χαμηλά σε περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Περιορισμός κατανάλωσης ζωικών προϊόντων: Η κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκομικών προτείνεται σε περιορισμένες ποσότητες, με έμφαση στη μείωση του κόκκινου κρέατος και στην προτίμηση πηγών πρωτεΐνης όπως τα ψάρια ή τα όσπρια.
Περιορισμός πρόσθετων σακχάρων και επεξεργασμένων τροφίμων: Προτείνεται η μείωση των προστιθέμενων σακχάρων και των βιομηχανικά επεξεργασμένων τροφίμων για τη βελτίωση της υγείας και την αποφυγή μεταβολικών νοσημάτων όπως η παχυσαρκία.
Επαρκής πρόσληψη λιπαρών: Συνίσταται η κατανάλωση υγιεινών λιπαρών, όπως τα μονοακόρεστα και τα πολυακόρεστα λίπη από φυτικές πηγές (π.χ. ελαιόλαδο, ξηροί καρποί), και η αποφυγή κορεσμένων λιπαρών που συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο καρδιαγγειακών νοσημάτων.
Διατροφικές Κατευθυντήριες Οδηγίες
Οι πρωτεΐνες πρέπει να προέρχονται κυρίως από φυτικές πηγές, όπου είναι δυνατόν, με ψάρια ή άλλες πηγές ωμέγα-3 λιπαρών οξέων αρκετές φορές την εβδομάδα, ενώ η κατανάλωση πουλερικών και αυγών μπορεί να γίνεται με μέτρο. Το κόκκινο κρέας, ειδικά το επεξεργασμένο, πρέπει να καταναλώνεται σε μικρές ποσότητες ή καθόλου.
Πρέπει να καταναλώνονται τουλάχιστον πέντε μερίδες φρούτων και λαχανικών (500 γραμμάρια) την ημέρα, εξαιρουμένων των πατατών. Συγκεκριμένα, 200 (100–300) γραμμάρια φρούτων και 300 (200–600) γραμμάρια λαχανικών καθημερινά.
Τουλάχιστον 50 (0–75) γραμμάρια ξηρών καρπών
και 75 (0–100) γραμμάρια οσπρίων την ημέρα, συμπεριλαμβανομένων των ξηρών φασολιών,
φακών και αρακά.
Η κατανάλωση κόκκινου κρέατος (χοιρινό, βόειο ή αρνίσιο) να μην υπερβαίνει τα 98 γραμμάρια την εβδομάδα, με 203 γραμμάρια πουλερικών και 196 γραμμάρια ψαριού την εβδομάδα.
Τα λιπαρά πρέπει να προέρχονται κυρίως από φυτικές πηγές, με χαμηλή πρόσληψη κορεσμένων λιπαρών και αποφυγή μερικώς υδρογονωμένων ελαίων. Συνίσταται πρόσληψη 40 (20–80) γραμμαρίων ακόρεστων ελαίων την ημέρα και όχι περισσότερο από 11,8 γραμμάρια κορεσμένων λιπαρών ημερησίως.
Οι υδατάνθρακες πρέπει να προέρχονται κυρίως από δημητριακά ολικής άλεσης, με χαμηλή κατανάλωση επεξεργασμένων δημητριακών και λιγότερο από το 5% της ενέργειας από ζάχαρη.
Η κατανάλωση 232 γραμμαρίων δημητριακών ολικής άλεσης την ημέρα, όπως ρύζι, σιτάρι, είναι ιδανική, με τουλάχιστον 50 (0–100) γραμμάρια κονδύλων ή αμυλούχων λαχανικών την ημέρα, όπως πατάτες ή γλυκοπατάτες ή παντζάρια ή μπάμιες.
Η μέτρια κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων είναι προαιρετική, γύρω στα 250 (0–500) γραμμάρια την ημέρα.
Οφέλη για το Περιβάλλον Η Planetary Diet στοχεύει στη μείωση του αποτυπώματος άνθρακα που προκαλείται από τη διατροφή. Η κατανάλωση περισσότερων φυτικών τροφίμων και λιγότερων ζωικών μειώνει τις εκπομπές μεθανίου και CO2 που συνδέονται με την κτηνοτροφία. Επιπλέον, μειώνει τη χρήση φυσικών πόρων όπως το νερό και η γη, οι οποίες απαιτούνται σε μεγάλες ποσότητες για την παραγωγή κρέατος και γαλακτοκομικών. Οφέλη για την Υγεία Η διατροφή αυτή μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης χρόνιων ασθενειών όπως η καρδιοπάθεια, ο διαβήτης τύπου 2 και κάποιες μορφές καρκίνου. Τα φυτικά τρόφιμα, πλούσια σε φυτικές ίνες και αντιοξειδωτικά, βοηθούν στη βελτίωση της λειτουργίας του πεπτικού συστήματος, ενώ η χαμηλή κατανάλωση κορεσμένων λιπαρών συμβάλλει στη μείωση των επιπέδων χοληστερίνης. |
Η Planetary Diet παρέχει ένα πλαίσιο που συνδυάζει την υγεία του ανθρώπου με τη βιωσιμότητα των φυσικών πόρων, καθιστώντας τη διατροφή αυτή σημαντικό εργαλείο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και τη βελτίωση της παγκόσμιας υγείας. [eatforum]
Συμπέρασμα
Η μετάβαση σε πιο βιώσιμες διατροφικές συνήθειες δεν σημαίνει ότι πρέπει να εγκαταλείψεις τις αγαπημένες σου τροφές. Με μικρές και σταδιακές αλλαγές στις καθημερινές σου επιλογές μπορείς να συμβάλλεις στη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος της διατροφής σου, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζεις την τοπική παραγωγή και απολαμβάνεις πιο υγιεινές, θρεπτικές τροφές. Από την επιλογή τοπικών προϊόντων μέχρι τη μείωση της κατανάλωσης κρέατος, υπάρχουν πολλοί τρόποι να τρως με οικολογική συνείδηση — και πολλές από αυτές τις πρακτικές είναι ριζωμένες στη μεσογειακή παράδοση και τον ελληνικό τρόπο ζωής.
Ελένη Μαρίνη, Διαιτολόγος- Διατροφολόγος, BSc
Βιβλιογραφία
1. Li, M., et al., Global food-miles account for nearly 20% of total food-systems emissions. Nature Food, 2022. 3(6): p. 445-453.
2. Poore, J. and T. Nemecek, Reducing food's environmental impacts through producers and consumers. 2018. 360(6392): p. 987-992.
3. Koliaki, C.C., N.L. Katsilambros, and C. Dimosthenopoulos The Mediterranean Diet in the Era of Climate Change: A Reference Diet for Human and Planetary Health. Climate, 2024. 12, DOI: 10.3390/cli12090136.
4. Chen, G., et al., Replacing Traditional Plastics with Biodegradable Plastics: Impact on Carbon Emissions. Engineering, 2024. 32: p. 152-162.
5. Cleveland, D.A., et al., The potential for urban household vegetable gardens to reduce greenhouse gas emissions. Landscape and Urban Planning, 2017. 157: p. 365-374.
6. Sumaila, U.R. and T.C. Tai, End Overfishing and Increase the Resilience of the Ocean to Climate Change. Frontiers in Marine Science, 2020. 7.
7. Clark, M., M. Springmann, and M. Rayner, Estimating the environmental impacts of 57,000 food products. 2022. 119(33): p. e2120584119.
9. United Nations Environment Programme, Food Waste Index Report 2024. Think Eat Save: Tracking Progress to Halve Global Food Waste. [online]. Available: https://wedocs.unep.org/20.500.11822/45230. [Accessed: Oct. 9, 2024].
https://www.epa.gov/system/files/documents/2024-06/epa_usda_methane_and_food_waste_fact_sheet.pdf
Winans, K.S., Macadam-Somer, I., Kendall, A. et al. Life cycle assessment of California unsweetened almond milk. Int J Life Cycle Assess 25, 577–587 (2020). https://doi.org/10.1007/s11367-019-01716-5